Tổng thống Trump đã dừng hoạt động xử lý chất độc da cam. Việc làm này khiến cho hàng trăm nghìn người gặp nguy cơ bị nhiễm độc.

Vào giữa tháng Hai, các nhà lãnh đạo chính quyền Trump đã nhận được lời cảnh báo tuyệt vọng từ các nhà ngoại giao của họ được cử đến Việt Nam, một trong những đối tác quan trọng nhất của Mỹ ở châu Á.

Các công nhân đã đang trong quá trình làm sạch khu vực xảy ra vụ tràn hóa chất lớn, sân bay Biên Hòa, khi Ngoại trưởng Marco Rubio đột ngột dừng lại tất cả các khoản viện trợ nước ngoài. Việc đóng cửa đã để lại các hố đất lộ thiên bị ô nhiễm dioxin, sản phẩm phụ gây chết người của chất độc da cam, thứ mà quân đội Hoa kỳ đã rải trên diện rộng khắp đất nước trong cuộc Chiến tranh Việt Nam. Sau khi Rubio ra lệnh dừng lại công việc, các đội khử độc bị buộc phải rời khỏi khu vực này, và trong nhiều tuần, tất cả những gì dùng để che phủ đất bị ô nhiễm chỉ là những tấm bạt mà có lúc bị gió thổi bay.

Và thậm chí còn cấp bách hơn, trong một lá thư vào ngày 14 tháng Hai mà ProPublica biết được, các quan chức đã cảnh báo rằng Việt Nam đang cận kề mùa mưa, khi những cơn mưa như trút nước thường xuyên xảy ra. Họ cho biết rằng với lượng mưa đủ lớn, đất bị nhiễm dioxin có thể tràn vào các cộng đồng lân cận, gây ngộ độc cho nguồn cung cấp thực phẩm của họ.

Có hàng trăm nghìn người dân sống xung quanh sân bay quân sự Biên Hòa, và một số nhà ở của họ nằm sát hàng rào bao quanh khu vực, chỉ cách khu vực bị ô nhiễm vài mét. Và cách đó chưa đầy 500 mét là con sông lớn chảy vào Thành phố Hồ Chí Minh, nơi có dân số 9 triệu người.

“Nói một cách đơn giản,” các quan chức nói thêm, “chúng ta đang nhanh chóng tiến đến một thảm họa đe dọa môi trường và tính mạng con người.”

Theo ba người hiểu rõ tình hình thì họ không nhận được phản hồi nào từ Washington.

Thay vào đó, Rubio và Peter Marocco, một quan chức cấp cao khác do Trump bổ nhiệm, không chỉ ra lệnh dừng công việc mà còn đóng băng hơn 1 triệu USD tiền thanh toán cho công việc đã được hoàn thành của các nhà thầu mà Hoa Kỳ thuê. Công ty giám sát dự án là Tetra Tech, một công ty đại chúng chuyên về tư vấn và kỹ thuật có trụ sở tại Hoa Kỳ, và một công ty xây dựng Việt Nam đã được giao nhiệm vụ đào đất.

Sau đó, theo như hồ sơ cơ quan, vào ngày 26 tháng Hai, Rubio và Marocco đã hủy bỏ toàn bộ các hợp đồng với cả hai công ty rồi dường như đảo ngược quyết định khoảng một tuần sau đó. Tính đến thứ Năm, các công ty vẫn chưa được thanh toán.

Chính quyền Trump đã nhiều lần nói với các tòa án rằng quá trình giải thể Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ, nơi quản lý quỹ của dự án, đã được thực hiện cẩn thận và có cân nhắc. Nhưng tình hình tệ hại tại Biên Hòa là một ví dụ điển hình về sự thay đổi đột ngột, các thông điệp mâu thuẫn và hậu quả khủng khiếp mà các tổ chức viện trợ trên toàn thế giới đã phải đối mặt kể từ đầu tháng Hai.

Hiện tại, sau khi mất nhiều tuần vì các lệnh của chính quyền, các công ty đang phải vật lộn - bằng chi phí của chính họ - để bảo vệ địa điểm Biên Hòa trước khi trời bắt đầu mưa, theo các tài liệu được ProPublica xem xét và một số người hiểu rõ tình hình hiện tại.

Các quan chức USAID mà thường đi đến sân bay quân sự để giám sát đã bị cho nghỉ phép hành chính hoặc không được phép đi đến đó để kiểm tra công việc. Theo nguồn tin cho biết, họ cũng bị cấm liên lạc với chính phủ Việt Nam hoặc các công ty làm việc tại sân bay này, mặc dù họ tin rằng lệnh đó đã được dỡ bỏ sau khi các hợp đồng được khôi phục gần đây. Sự không rõ ràng đã khiến nhiều người ở cả đại sứ quán và Washington không biết được tình hình hiện tại ra sao.

Để xác định tình hình công việc hiện tại, ProPublica đã thuê một phóng viên đi đến sân bay quân sự vào thứ Sáu.

Công nhân phải làm việc dưới cái nóng 35 độ C, xung quanh là đất nhiễm độc. Theo các công nhân và tài liệu mà ProPublica đã xem xét, địa điểm này hiện có đội ngũ nhân viên ít hơn một nửa so với trước đây. Một số nhân viên đã tìm được việc làm mới trong thời gian ngừng hoạt động. Những người làm việc tại địa điểm này đã nói với phóng viên rằng họ lo lắng về việc hoàn thành công việc trước khi mùa mưa đến và lo sợ rằng Hoa Kỳ sẽ lại tạm dừng công việc.

Kể từ năm 2019, chính phủ Hoa Kỳ đã hợp tác với Bộ Quốc phòng Việt Nam để xử lý ô nhiễm căn cứ không quân Biên Hòa và đồng ý chi hơn 430 triệu USD cho dự án. Không giống như các chương trình viện trợ nước ngoài khác, việc giải quyết vấn đề chất độc da cam giống với đền bù hơn là từ thiện vì Hoa Kỳ là nước đã mang chất độc chết người này đến đây ngay từ đầu. “Chương trình khắc phục ô nhiễm dioxin là một trong những lý do cốt lõi khiến chúng ta có mối quan hệ đặc biệt với Việt Nam ngày nay,” một quan chức Bộ Ngoại giao nói với ProPublica, “một quốc gia mà đáng lẽ ra phải ghét chúng ta.”

Với lượng đất ô nhiễm đủ để đổ đầy khoảng 40.000 xe ben, căn cứ không quân Biên Hòa là nơi chứa lượng thuốc trừ sâu lớn nhất còn lại sau chiến tranh ở Việt Nam sau chiến dịch dọn sạch kéo dài hàng thập kỷ. Các nhóm nhân quyền, các nhà bảo vệ môi trường và nhà ngoại giao cho rằng công việc tẩy độc — cùng với sự hỗ trợ cho người khuyết tật mà Hoa Kỳ đã cung cấp cho các nạn nhân chất độc da cam trên cả nước — là một trong những chiến lược viện trợ nước ngoài thành công nhất mọi thời đại.

Tất cả những điều đó hiện đang gặp nguy hiểm, các quan chức đã viết trong lá thư ngày 14 tháng Hai gửi các quan chức USAID tại Washington. Các quan chức đã viết: “Những hành động ngay lập tức nào có thể được thực hiện để ngăn chặn một sự cố có khả năng đe dọa đến tính mạng con người trong khi vẫn tuân thủ Lệnh hành pháp và các chỉ thị đình chỉ?”

Các quan chức Hoa Kỳ tại Việt Nam ngày càng trở nên hoang mang. Đại sứ đã gửi bức điện ngoại giao đến Washington, và Quốc hội cũng như tổng thanh tra của USAID đều đã nhận được đơn khiếu nại của người tố giác, theo như nhiều người nói cho ProPublica biết.

“Việc dừng lại một dự án như vậy giữa chừng là một tội ác đối với môi trường,” Jan Haemers, Giám đốc Điều hành của một tổ chức khác trước đây đã hoạt động tại Việt Nam để xử lý chất độc da cam trong đất, cho biết. “Nếu bạn dừng lại giữa chừng thì điều đó còn tồi tệ hơn là việc bạn chưa bao giờ bắt đầu.”

Bộ Ngoại giao cho biết trong một tuyên bố rằng các hợp đồng tại Biên Hòa đang “triển khai và hoạt động” nhưng không trả lời các câu hỏi chi tiết tiếp theo. Tetra Tech và công ty xây dựng ở Việt Nam đã không trả lời các câu hỏi cho bài viết này. Đại sứ quán và Bộ Quốc phòng Việt Nam đã không trả lời yêu cầu bình luận. Nhưng Bộ Ngoại giao Việt Nam đã đưa ra một tuyên bố vào ngày 13 tháng Hai rằng họ đang “rất quan ngại” về việc ngừng chương trình USAID, đặc biệt đề cập đến dự án Biên Hòa.

Các phụ tá của Trump, trong đó có tỷ phú Elon Musk, đã bắt đầu dỡ bỏ hệ thống viện trợ nước ngoài của Hoa Kỳ gần như ngay lập tức sau lễ nhậm chức. Họ đã sa thải hàng loạt nhân viên USAID, ban hành lệnh ngừng làm việc toàn diện, đóng băng các quỹ và cuối cùng là hủy bỏ hầu hết các hợp đồng của cơ quan này với nhiều tổ chức viện trợ trên toàn thế giới, khiến cho vô số trẻ em, người tị nạn và những người vô cùng dễ bị tổn thương khác không được cung cấp các dịch vụ quan trọng.

Vào thứ Hai, Rubio đã khoe khoang trên X rằng họ đã cắt giảm 83% các chương trình của USAID vì chúng không phù hợp với chương trình nghị sự của Trump.

Sau khi chấm dứt các hợp đồng, Rubio, Musk và Marocco đã đảo ngược một số quyết định của họ tại Việt Nam, chỉ định rằng dự án Biên Hòa là một trong số ít các chương trình còn tồn tại, ít nhất là trong lúc này.

Tất cả các đời tổng thống kể từ George W. Bush — kể cả Trump — đã thực hiện tốt lời hứa của Hoa Kỳ về việc khôi phục quan hệ với Việt Nam bằng cách xử lý chất độc da cam và giúp đỡ những người bị bệnh hoặc khuyết tật từ nhiễm độc dioxin. Vào năm 2017, Tổng thống Trump đã hạ cánh tại Sân bay Đà Nẵng, một địa điểm đã được tẩy độc trước đó, trước thềm cuộc họp thương mại tự do với các quốc gia châu Á - Thái Bình Dương. Hoa Kỳ hiện có quan hệ thương mại hàng năm trị giá 160 tỷ USD với Việt Nam, quốc gia mà cũng đã trở thành đối tác quan trọng chống lại ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc ở Biển Đông. Lầu Năm Góc và quân đội Việt Nam hiện cũng đang hợp tác với nhau, bao gồm cả những nỗ lực để tìm kiếm hài cốt của những người lính bị mất tích trong cuộc chiến tranh 50 năm trước.

Charles Bailey, cựu đại diện Quỹ Ford tại Việt Nam, người đồng sáng tác một cuốn sách viết về mối quan hệ của đất nước này với Hoa Kỳ sau chiến tranh, cho biết: “Tất cả những điều này được củng cố bởi sự hợp tác về chất độc da cam. Giống như việc tháo một hoặc hai chân ghế của chiếc ghế đẩu vậy.”

Dự án Biên Hòa đã được chính thức khởi công và các hợp đồng ban đầu được ký kết trong nhiệm kỳ tổng thống đầu tiên của Trump. Trong một ví dụ khác về lập trường khó hiểu của chính quyền đối với dự án này, Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth đã nói với người đồng cấp Việt Nam trong một cuộc gọi điện đàm ngày 7 tháng Hai rằng Tổng thống Trump muốn tăng cường các mối quan hệ quốc phòng bằng cách giải quyết các vấn đề di sản chiến tranh, bao gồm khắc phục hậu quả của chất độc da cam. Khoảng một nửa nguồn tài trợ của dự án đến từ ngân sách của Lầu Năm Góc, mặc dù được chuyển qua USAID, vì vậy khoản tiền này cũng đã bị ảnh hưởng bởi tình trạng đóng băng viện trợ nước ngoài.

Các nhà tư vấn về môi trường, các chuyên gia chính sách đối ngoại và các quan chức chính phủ cho biết sự việc ở Biên Hòa cho thấy chính quyền không thực hiện việc kiểm tra thấu đáo. “Người ta có thể nghĩ đến một chính phủ ít liều lĩnh hơn sẽ xem xét cẩn thận những gì chúng ta đang làm và sau đó quyết định điều gì là tốt cho lợi ích của chúng ta”, David Shear, cựu đại sứ Hoa Kỳ tại Việt Nam dưới thời Barack Obama, đã nói với ProPublica.

“Nhưng,” ông nói, “đây là cải cách của chính phủ bằng dao chặt thịt.”

---

Hỗn hợp được gọi là chất độc da cam là sự kết hợp của hai loại thuốc diệt cỏ mà Hoa Kỳ đã mang đến Việt Nam với số lượng lớn để tiêu diệt các khu rừng rậm và rừng ngập mặn vốn là nơi ẩn náu của lực lượng đối lập trong cuộc chiến tranh Việt Nam. Hỗn hợp này chứa dioxin, một chất gây chết người mà không chỉ gây ra một loạt các bệnh ung thư và bệnh tật khác mà còn liên quan đến dị tật bẩm sinh ở trẻ sơ sinh bị phơi nhiễm trong tử cung. Trong chiến tranh, Hoa Kỳ đã rải hơn 10 triệu ga-lông thuốc diệt cỏ này trên khắp các vùng rộng lớn của đất nước, khiến cho binh lính Mỹ cũng như hàng triệu người dân Việt Nam và con cái trong tương lai của họ phải tiếp xúc với chất độc chết người.

Các địa điểm lưu trữ như căn cứ không quân ở Đà Nẵng và Biên Hòa đã bị ô nhiễm nặng nề do các thùng chứa bị rò rỉ, vỡ hoặc xử lý sai cách. Trong nhiều thập kỷ, gió bụi đã thổi bay đất bị ô nhiễm ra khỏi các căn cứ và mưa lớn đã đưa dioxin vào các đường nước chảy và các khu dân cư đông đúc xung quanh, làm ô nhiễm cả cá cũng như vịt gà mà người dân nuôi để làm nguồn cung thực phẩm. Các mẫu đất ở căn cứ Biên Hòa đã cho thấy mức dioxin cao gấp 800 lần lượng cho phép ở Việt Nam.

Trong nhiều thập kỷ kể từ cuộc chiến tranh, và mặc dù có nhiều tài liệu về tỷ lệ mắc bệnh ung thư và dị tật bẩm sinh cao hơn ở những người đã từng tiếp xúc với các hóa chất này, Hoa Kỳ đã phủ nhận những hậu quả nặng nề chất độc da cam gây ra cho người Việt Nam - cũng như cho các cựu binh Mỹ, như ProPublica đã báo cáo trước đó. Nhưng bắt đầu từ giữa những năm 2000 dưới thời Tổng thống George W. Bush, Hoa Kỳ bắt đầu dành riêng tiền của liên bang cho hoạt động khắc phục ô nhiễm dioxin ở Việt Nam để khử độc các địa điểm ô nhiễm và cải thiện mối quan hệ căng thẳng giữa hai quốc gia.

Công việc tẩy độc là rất nguy hiểm và tốn công sức. Những người được các nhà thầu thuê phải mặc đầy đủ thiết bị bảo hộ trong điều kiện ẩm ướt oi bức và phải làm xét nghiệm máu thường xuyên để kiểm tra nồng độ dioxin. Khi nồng độ quá cao thì họ không được phép làm việc tại địa điểm đó nữa. Thông thường phải có những biện pháp kiểm tra an toàn toàn diện để đảm bảo bụi bẩn không gây độc cho các quan chức quân sự hay cộng đồng xung quanh.

Kế hoạch tại Biên Hòa là đào một nửa triệu mét khối đất bị ô nhiễm nhất và sau đó chôn kín dưới lòng đất hoặc đốt trong một lò nung khổng lồ, mà chưa được xây dựng, cho đến khi dioxin không còn là mối đe dọa nữa. Công việc này đòi hỏi phải bơm và quản lý lượng nước lớn bị nhiễm dioxin. Các nhà thầu đã đi được một nửa chặng đường của dự án kéo dài 10 năm, được thực hiện theo từng giai đoạn và phần lớn công việc đào bới phải được thực hiện trong khoảng từ tháng Mười Hai đến tháng Tư khi lượng mưa ít hơn.

Sau khi Rubio lần đầu ban hành lệnh ngừng làm việc toàn diện đối với các tổ chức viện trợ và nhà thầu trên toàn thế giới vào cuối tháng Một, công nhân tại công trường đã được yêu cầu ở nhà trong nhiều tuần. Các công ty đã ngừng nhận được tiền để chi trả tiền lương và các hóa đơn trước đây của họ. Những gò đất lớn phủ vải bạt nằm rải rác ở một số khu vực của căn cứ.

USAID và các nhân viên Bộ Ngoại giao đã cố gắng để đưa dự án trở lại hoạt động thông qua quy trình miễn trừ phức tạp của Bộ Ngoại giao và kêu gọi các đối tác tại Hoa Kỳ. Một nhóm thượng nghị sĩ của đảng Dân chủ đã gửi thư cho Hegseth và Rubio kêu gọi họ trả tiền cho các nhà thầu. Họ viết: “Sẽ khó để nói quá về mức thiệt hại đối với mối quan hệ nếu Hoa Kỳ từ bỏ các chương trình di sản chiến tranh này”. Họ không nhận được phản hồi nào.

Một trong những thượng nghị sĩ đã ký lá thư, Jeff Merkley, của đảng dân chủ từ bang Oregon, nói với ProPublica rằng việc từ bỏ hoạt động khử độc ở Biên Hòa là “sự phản bội đối với thiện chí mà hai quốc gia chúng ta đã xây dựng trong hơn 30 năm” và là "món quà cho kẻ thù của chúng ta”.

Hai nguồn tin cho biết, ngay cả những cơn mưa trái mùa cũng đẩy các địa điểm này đến bên bờ vực, khi nước đọng lại tới mép lớp chắn bảo vệ, có nguy cơ tràn ra đường băng quân sự đang hoạt động sau những trận mưa lớn gần đây.

Những cơn mưa lớn thường bắt đầu vào tháng Tư trước khi xảy ra những trận mưa rào của mùa mưa vào tháng Năm.

Theo các cuộc phỏng vấn trong tuần này với một số người làm việc tại đó, các nhà thầu đang cố gắng hết sức để bảo vệ đất và các hố bị ô nhiễm trước thời điểm đó. Nhưng họ bị chậm hai tháng so với kế hoạch.

Tim Rieser, trợ lý lâu năm của cựu Thượng nghị sĩ Patrick Leahy, của đảng dân chủ từ bang Vermont, người dẫn đầu phái đoàn lưỡng đảng đến khởi công dự án tại Biên Hòa năm 2019, cho biết: “Vấn đề là chính quyền Trump đã hủy bỏ USAID, vì vậy, không rõ là chúng ta sẽ hoàn thành dự án này như thế nào. Những người ra quyết định có lẽ là những người biết ít nhất.”